Sinaptik budama hafızamızda nasıl yeni yerler açıyor?

Beyin hücreleri yaşam boyunca daima bir kayıt işlemi içerisinde ve öğrenme isteğindedir. Bunlar bazen önemsiz olsa bile beynimiz bunları kaydeder. Peki o öğrenilen, kaydedilen şeyler beynimizden nasıl olur da uçar gider? Sinaptik budama hafızamızda gereksizleri bulup nasıl yeni yerler açıyor?

Sinaptik budama nedir?

Sinaptik budama, beyinde erken çocukluk ile yetişkinlik arasında gerçekleşen doğal bir süreçtir. Doğanın sinir sistemleri oluşturmak için kullandığı büyük stratejilerden ; nöronlar, aksonlar ve sinapslar gibi sinirsel elementlerin fazla üretilmesi ve ardından fazlalıkların yok edilmesidir. Bu sistem olmasaydı biyolojik olarak oldukça maliyeti fazla olan hücrelerimiz arası haberleşme mekanizması gereği olmayan birçok bağlantı içinde hayatımız boyunca çalıştırmak zorunda kalacaktık ve neticeye baktığımız zaman zihinsel verimimiz bugün olduğu kadar yüksek ve iyi olmayacaktı.

Sinaps Nedir?

Nöronların (sinir hücrelerinin) diğer nöronlara ya da kas, salgı bezleri gibi nöron olmayan hücrelere mesaj iletilmesini sağlayan özelleşmiş bağlantı noktaları olarak nitelendirilir. Ayrıca sinapslara sinirsel dürtünün bir nörondan diğerine geçtiği nokta da diyebiliriz. Yani sinapsları bir şeye benzetecek olursak, onlar kafamızın içindeki küçük kavşaklar olabilirler.

Sinaptik budama ne zaman gerçekleşir?

Sinapsların miktarı ve yoğunluğu ,erken yaşlarda hızla artar. Sinaptik budama zamanlaması beyin bölgesine göre değişir. Bazı sinaptik budama gelişimde çok erken başlar, zaman zaman geç olabilir ancak en hızlı budama yapılan dönem kabaca 2 ila 16 yaşları arasındadır.

Erken Embriyonik evre [2 Yıl]

Embriyoda beyin gelişimi, gebe kaldıktan sadece birkaç hafta sonra başlar. Hamileliğin yedinci ayında fetüs kendi beyin dalgalarını yaymaya başlar. Bu süre zarfında beyin tarafından yeni nöronlar ve sinapslar çok yüksek oranda oluşur.

Yaşamın ilk yılında, bir bebeğin beynindeki sinapsların sayısı on kattan fazla artar. 2 veya 3 yaşındayken, bir bebekte nöron başına yaklaşık 15.000 sinaps bulunur. Beynin (vizyondan sorumlu kısım) görsel korteksinde, sinaps üretimi yaklaşık 8 aylıkken doruğa ulaşır. Bebeklik döneminde, beyin oldukça büyük miktarda büyüme yaşar. Erken beyin gelişimi sırasında nöronlar arasında sinaps oluşumu patlaması vardır. Buna “sinaptogenez” denir. Sinaptogenez’in bu hızlı dönemi; öğrenme, hafıza oluşumu gibi hayati bir rol oynar. Yaklaşık 2-3 yaşlarında, sinapsların sayısı en yüksek seviyeye çıkar. Fakat çok kısa bir zaman sonra bu sinaptik büyüme periyodundan, beyin artık ihtiyaç duymadığı sinapsları çıkarmaya başlar.

Gençlik Çağı [Ergenlik Dönemi]

Sinaptik budama ergenlik döneminde devam eder, ancak eskisi kadar hızlı değildir. Toplam sinaps sayısı dengelenmeye başlar. Araştırmacılar bir zamanlar beynin erken ergenlik dönemine kadar sadece sinapoz budadığını düşünürken, son gelişmeler geç ergenlik döneminde ikinci bir budama dönemi keşfetti.

Erken Yetişkinlik

Yeni araştırmalara göre, sinaptik budama aslında yetişkinliğin erken dönemlerinde devam etmekte ve 20’li yılların sonlarında bir süre durmaktadır. İlginç bir şekilde, bu süre zarfında budama çoğunlukla beynin karar verme süreçlerinde, kişilik gelişiminde ve eleştirel düşüncede yoğun olarak yer alan beyin prefontal korteksinde gerçekleşir.

Sinaptik budama neye göre yapılır?

Gizem daha yeni yeni çözülüyor. Araştırmacıların dediğine göre, daha az kullanılan sinaptik bağlantılar, “C1q” adını taşıyan bir protein tarafından belirleniyor. Mikroglial hücreleri de bu belirlenen sinapsı tespit ettiklerinde, bu proteini bağlayıp, o sinapsı yok ediyorlar ya da buduyorlar.

Beyin bir sinaps oluşturduğunda, güçlendirilebilir veya zayıflatılabilir. Bu, sinapsın ne sıklıkla kullanıldığına  bağlıdır. Başka bir deyişle, süreç “onu kullan ya da kaybet” ilkesini izler: Daha aktif olan sinapslar güçlendirilir ve daha az aktif olan sinapslar zayıflar ve sonuçta budanır. Bu süre zarfında alakasız sinapsların çıkarılması işlemi, sinaptik budama olarak adlandırılır.

Her ne yaparsanız yapın, ne öğrenirseniz öğrenin özellikle tekrarlayın. Zaten biliyoruz ki bir alanda ya da işte ne kadar fazla denersek ve tekrarlarsak, o işte o kadar gelişiriz. Bunun sayesinde “Pratik mükemmelleştirir.” sözünü gayet iyi bir şekilde anlar ve ne derece doğru olduğunu görürüz.

https://www.scientificamerican.com/article/why-is-synaptic-pruning-important-for-the-developing-brain/
https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007%2F978-0-387-79061-9_2856
https://www.healthline.com/health/synaptic-pruning
https://tr.wikipedia.org/wiki/Sinaps